Φθιώτιδες Θήβαι (-ες)

Με την ονομασία αυτή είναι γνωστές δύο αρχαίες πόλεις της Μαγνησίας: η μία βρίσκεται κοντά στο σημερινό χωριό Μικροθήβες, στην οδό Βόλου-Αλμυρού, περίπου 4 χλμ. από την κωμόπολη Νέα Αγχίαλο· η άλλη βρίσκεται στη Νέα Αγχίαλο. Η πρώτη, που είναι αρχαιότερη, δεν αναφέρεται στην Ιλιάδα μεταξύ των πόλεων που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο, το όνομά της όμως είναι γνωστό σε αρχαίους συγγραφείς (π.χ. Στράβων) και σε μεταγενέστερους περιηγητές. Η θέση της επιβεβαιώθηκε από ανασκαφικές έρευνες που έγιναν το 1907. Το τείχος, ισχυρό και καλοχτισμένο, σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα, αποκαλύφθηκε σε αρκετό μήκος το 1972 από συνεργεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και μπορεί να χρονολογηθεί στον 4o αι. π.Χ., περίοδο κατά την οποία η πόλη είχε γνωρίσει τη μεγαλύτερη ακμή της. Η πόλη, την οποία τελικά κατέστρεψε ο Φίλιππος E’ το 217 π.Χ., ήταν η σημαντικότερη της Θεσσαλίας, έως την εποχή που χτίστηκε η Δημητριάς. Η δεύτερη πόλη που είχε το όνομα Φθιώτιδες Θήβαι χτίστηκε στη θέση όπου στην αρχαιότητα υπήρχε η Πύρασος, αργότερα το Δημήτριον (από το ονομαστό ιερό της Δήμητρας, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Στράβωνα, του Λιβίου κ.ά.) και στη σύγχρονη εποχή η Νέα Αγχίαλος, που ιδρύθηκε το 1907 από πρόσφυγες που προέρχονταν από την Αγχίαλο της Βουλγαρίας, σε απόσταση 18 χλμ. από τον Βόλο, στην οδό Βόλου-Αλμυρού-Λαμίας-Αθήνας. Μικρή ανασκαφική έρευνα απέδειξε ότι ο χαμηλός (29 μ.) κατάφυτος σήμερα χωματόλοφος (μαγούλα), στα A της Νέας Αγχιάλου, ήταν η ακρόπολη της Πυράσου. Τα ευρήματα, λείψανα τοιχοποιίας επάλληλων οικισμών και κυρίως κεραμικά σκεύη, ανήκουν στην κλασική, στη γεωμετρική, στη χαλκή, στη μεσοελλαδική και στη νεολιθική εποχή. Η Πύρασος υπήρχε στους κλασικούς και στους μεταγενέστερους αιώνες και χρησίμευε για λιμάνι της άνω πόλης. Κατά τον 1o αι. π.Χ. ο Στράβων την αναφέρει ως ερειπωμένη. Ασφαλώς θα την κατάστρεψε κι αυτή ο Φίλιππος E’ το 217 π.Χ. Η πόλη ξαναβρήκε σιγά σιγά τον κανονικό ρυθμό της ζωής της, πήρε, σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, το όνομα Θήβαι κατά τον 2o αι. μ.Χ. και έφτασε στο υψηλότερό της καλλιτεχνικό και πολιτιστικό επίπεδο στην παλαιοχριστιανική εποχή και έως το τέλος του 7ου αι. Έτσι της αρμόζει απόλυτα ο χαρακτηρισμός «χριστιανικαί Θήβαι». Μακροχρόνιες ανασκαφές (του Γ. Σωτηρίου από το 1924 έως το 1956 και της A’ Περιφέρειας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων από το 1960 και μετά) έχουν αποκαλύψει σημαντικό αριθμό κτιρίων της αρχαίας πόλης. Με τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν έχει επιχειρηθεί ο σχεδιαστικός προσδιορισμός της πορείας του τείχους που προστάτευε την πόλη. Ο χώρος τον οποίο περικλείει το τείχος έχει διαστάσεις περίπου 600 x 480 μ. Μέχρι σήμερα έχουν προσδιοριστεί δέκα σημαντικά μνημεία της αρχαίας πόλης· η ακρόπολη της Πυράσου, η βασιλική του Ελπιδίου (βασιλική B’), το συγκρότημα των δημοσίων κτιρίων-αγοράς, το επισκοπικό μέγαρο, η βασιλική του Αγίου Δημητρίου (βασιλική A’), υπόκαυστο – λουτρό δυτικά της βασιλικής, πλακόστρωτη λεωφόρος με καταστήματα (έμβολος) ανατολικά της βασιλικής, γυμνάσιο και λουτρό νότια της βασιλικής, έπαυλη βόρεια της βασιλικής και η βασιλική του αρχιερέα Πέτρου (βασιλική Γ’), που είναι το μεγαλύτερο και πιο ενδιαφέρον μνημείο των Φθιώτιδων Θηβών. Αλλά και έξω από τα τείχη υπάρχουν σημαντικά κτίρια: η κοιμητηριακή βασιλική (βασιλική Δ’) ΒΔ της Νέας Αγχιάλου, άλλη βασιλική, πέμπτη στη σειρά, 2 χλμ. στα Δ, έπαυλη του 3ου-4ου αι. μ.Χ., κοντά στη θάλασσα, λουτρό και εκτεταμένα ψηφιδωτά δάπεδα Α του τείχους, άλλη λεωφόρος με καταστήματα ΝΑ του τείχους, νεκροταφεία με θολωτούς τάφους λαξευμένους στις πλευρές του λόφου ή υπόγειους θαλαμοειδείς με λάρνακες (σαρκοφάγους από τραχίτη, τον ερυθρωπό θεσσαλικό λίθο) που χρονολογούνται από τον 3o έως τον 6o αι. μ.Χ., και πολλά άλλα. Τα αντικείμενα, που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές ή κατά τη διάνοιξη θεμελίων σε οικοδομήματα, είναι χιλιάδες και αντιπροσωπεύουν όλες τις εκδηλώσεις της τέχνης: γλυπτική, πλαστική, κεραμοπλαστική, χρυσοχοϊκή, ζωγραφική κλπ. Ιδιαίτερη εντύπωση προξενεί όχι μόνο ο αριθμός των κτιρίων που έγιναν κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο (5ος-6ος αι.), αλλά και οι μεγάλες διαστάσεις τους (π.χ. το μέχρι σήμερα ανασκαμμένο τμήμα της βασιλικής του αρχιερέα Πέτρου έχει μήκος 75 μ.) και ο πλούσιος διάκοσμός τους, ιδίως τα εκτεταμένα ψηφιδωτά δάπεδα, τα οποία συχνά βρίσκονται σε επάλληλα στρώματα, και αντιπροσωπεύουν τις διάφορες οικοδομικές φάσεις των Φθιώτιδων ή Χριστιανικών Θηβών. Η έκταση των ψηφιδωτών αυτών, η ενδιαφέρουσα τεχνική τους, η ποικιλία και ο πλούτος των εικονογραφικών και διακοσμητικών θεμάτων τους συντελούν ώστε η θεσσαλική πόλη να θεωρείται χαρακτηριστικότατος χώρος για τη μελέτη του διακοσμητικού αυτού είδους. Χιλιάδες αντικείμενα, αντιπροσωπευτικά όλων των εκδηλώσεων της τέχνης, έχουν βρεθεί στις Φθιώτιδες Θήβες. 2. Tα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του επίσκοπου Ελπιδίου (βασιλική B’), του 5ου αιώνα. 3. 4. Εικόνα του παπαγάλου σε κανονικό φως (αριστερά) και σε υπεριώδες (δεξιά) με το φαινόμενο του φθορισμού που ενισχύει τα χαρακτηριστικά του φύλου του (φωτ. ΑΠΕ). Tα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του επίσκοπου Ελπιδίου (βασιλική B’), του 5ου αιώνα. Σχεδιαστική αποτύπωση της αρχαίας πόλης με το τείχος, τα ανασκαμμένα κτίρια της παλαιοχριστιανικής περιόδου, την ακρόπολη της Πυράσου και το αρχαίο λιμάνι. Το νότιο κλίτος και η νότια σταό της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του αρχιερέα Πέτρου (βασιλικλη Γ’), που αποτελεί το σπουδαιότερο μνημείο των Φθιώτιδων Θηβών.